Afyonlu Mehmet Güvenç, Sandıklı Asliye Ceza Mahkemesinde  8 ay ile 3 yıl arasında değişen ceza talebiyle yargıç karşısına çıktığında henüz çok gençti.  6 Mart 1985’te  ilk duruşmaya katılan   Güvenç, TCK  268/3’ten yargılanıyordu.

Dava konusu, ‘hakaret’ olarak bilinse de gerçek farklıydı.

TRT Yönetim Kurulu,   1 Şubat 1985 tarihli  bir  genelgeyle Türkçeyi  yasaklamıştı!  TRT’nin tüm birim başkanlarına, ayrıca Ankara, İstanbul, İzmir, Diyarbakır, Erzurum, Trabzon, Van, Hakkâri, Çukurova ve Antalya radyoları ile Denetim ve Redaksiyon Müdürlüklerine gönderilen genelgeye göre,  205  Türkçe sözcük yasaklanmıştı!

TRT’nin yasaklama kararı Emniyet Genel Müdürlüğü ile Devlet İstatistik Enstitüsünde de  uygulanmaya başlamıştı (Cumhuriyet, 2 Nisan 1985). Yasak kararı alındığında TRT Genel Müdürlüğü koltuğunda Tunca Toskay (1939)  oturuyordu.

Afyonlu muhasebeci Mehmet Güvenç, Türkçeyi yasaklayan TRT Genel Müdürü Tunca Toskay’ı telgrafla protesto etmişti.  Telgrafta  şu ifadeler yer alıyordu:

“Basında çıkan haberlere göre dilimize yerleşmiş birçok sözcüğün TRT’de kullanımını yasakladığınızı öğrenmiş bulunuyorum. Türkçe ile ilgili bulunmayan ancak bazı yaratıkların içgüdüsel davranışlarını anımsatan soyadınızı, asıl yasaklanacak sözcük olduğu halde, bu yasaklama  dışında tutmanızı protesto ederek sizin gibi ana dilime tos vurmaya kalkışanların karşısında olduğumu bildiririm.”  (Cumhuriyet, 10 Şubat 1985).

YASAKLANAN TÜRKÇE SÖZCÜKLER

Yasaklanan  205 sözcükten 200’ünün listesi yayımlandı (Cumhuriyet, 26 Şubat 1985). İşte o sözcüklerden bazıları: anı, anımsamak, bağıntı, başyapıt, bellek, bileşim, çevrim, derslik, devrim, dize, doğa, doğal, düşlemek, eder, eğitsel, eleştirel,  eşgüdüm, etkin, gereksinim, gizem, görsel, imge, irdelemek, işitsel, kalıtsal, kuşku, nicel, olanak, olasılık, onursal, ödün, öngörü, örneğin, öykü, özellik, özgür, ruhsal, sanal, sevecen, simge, söyleşi, söylev, sözel, tüm, ulus, ulusal, uluslararası, ussal, yandaş, yanıt, yapay, yaşam, yerleşke, yetişek, yoğaltım, yönetimsel, zorunlu, zorunluluk.

SÖZCÜK YASAKLAYAN AKADEMİSYENLER

205  yasaklı Türkçe sözcük listesini Doç. Dr. Ahmet Bican Ercilasun (1943)  ile Doç. Dr. Hamza Zülfikar (1941)  hazırlamıştı. Her iki akademisyen çok geçmeden profesörlük unvanıyla ödüllendirildi. Ercilasun ve Zülfikar, Türk dil bilimci olarak tanınıyor! İki dil bilimcinin Türkçeye karşı konumlanması,  anlaşılması güç eylemlerden biri olarak görülebilir. Yasak, emperyalizmin,  millî devletleri yıkıma uğratma sürecinin kültürel alandaki yansımalarından biriydi. Dil yasağının altına atılan imzalar, ABD’nin Türkiye’ye biçtiği rolle yakından ilgiliydi. 

24 Ocak Kararları’yla millî pazarın yabancılara ikram edilme süreci, aynı zamanda dile darbe süreciydi.  Türkçenin Dünü ve Yarını adlı eserinde, dil-pazar ilişkisini irdeleyen Mehmet Bedri Gültekin, dil gelişiminde millî pazarın önemine değinir. Tunca Toskay,  Ahmet Bican Ercilasun ve Hamza Zülfikar, millî pazara karşı yürütülen savaşa kültürel alanda destek sunan,  ‘muhafazakâr’ görünümlü kozmopolit aydınlar olarak üzerlerine düşeni yapmıştı.  

CEMAL SÜREYA’NIN İSYANI 

Cemal Süreya,  Türkiye’nin Kısa Tarihi’nde, 12 Eylül ikliminin beslediği kozmopolit aydınların, muhafazakârlık  görüntüsü altında Türkçeyi yasaklama girişimini  eleştirir:

O yıllarda ülkemizde

Çeşitli hükümlerle

Yetmiş iki dilden

İkisi yasaklanmıştı:

İkincisi Türkçe.                           

Süreya, Türkçenin yanı sıra  Kürtçe yasağına da dikkat çekmişti. 12 Eylül’ün Amerikancı ‘oğlanları’,  Kürtçe  yasağıyla, etnik ayrımcılığın tohumunu ekmişti. Birlik ve bütünlüğü dinamitleyen bu ve benzer uygulamaların Türkiye’ye faturası ağır oldu.

BAŞARISIZLIĞA UĞRADILAR

Türkçe sözcük yasağıyla, ‘Anayasa dilinin kullanılması’ amaçlanmıştı. Peki, bunda başarılı olundu mu? 44 sayfadan oluşan Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda   ‘yasaklı’ sözcüklere 49 kez yer verilmiş (Tablo 1).

160 sayfalık 64. Hükûmet Programı’nda (Ahmet Davutoğlu)  yasaklı sözcükler, 310 kez kullanılmış.  2020 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı’nda (402 sayfa) söz konusu sözcüklerin  bin 463  kez kullanıldığı görülüyor (Tablo 2).  

Yasaklı sözcüklerin bazı parti programlarında kullanım sayısı da dikkat çekici.  Buna göre Ak Parti (248), Cumhuriyet Halk Partisi (789), Milliyetçi Hareket Partisi (206) kez yasak sözcük kullanmıştır (Tablo 3). 

DİLİ ÇELMELEME GİRİŞİMİNDEN YARINLARA MİRAS KALAN UTANÇ

12 Eylülcüler Kürtçeyi, ‘sivil’ ANAP iktidarı ise Türkçeyi yasakladı. Türkçe yasaklandığında  Başbakan Halil Turgut Özal’dı (1927-1993). Kültür ve Turizm Bakanlığı koltuğunda  Mükerrem Taşçıoğlu (1926-2017), oturuyordu.  Türkçe yasağının odağındaki TRT’yi Tunca Toskay (1939) yönetiyordu.  Listeyi Doç. Dr. Ahmet Bican Ercilasun (1943)  ile Doç. Dr. Hamza Zülfikar (1941)  hazırlamıştı.

Aradan 36 koca yıl geçti. Yasakçılar unutuldu. Yasaklama girişimi başarısızlığa uğradı. Akla ve bilime aykırı uygulamadan geriye utanç kaldı.

Yarınlara miras kalan utanç!

(Erzincan Çağlayan, 8 Nisan 2021)

EKLER

1) YASAKLANAN  TÜRKÇE SÖZCÜKLER 

2) YASAK  SÖZCÜKLERİN, TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI’NDAKİ KULLANIMI (TABLO 1)

3) HÜKÛMET PROGRAMLARINDA KULLANILAN YASAK  SÖZCÜKLER (TABLO 2) 

4) YASAK SÖZCÜKLER  PARTİ PROGRAMLARINDA KAÇ KEZ KULLANILDI? (TABLO 3) 

 EK-1 

YASAKLI SÖZCÜKLER*

adıl, akçasal, andaç,  anı,  anımsamak, anlak, anlatı, ansımak, aymaz, aymazlık, bağıl, bağıntı, bağıt, bağlaşık, bağlaşmak,   başyapıt, başyazman, belirteç, bellek, benzeti, betim, betimlemek, betimsel, biçem, bileşim, budunbilim, bulunç, coşumculuk, çağcıl, çevren, çevrim, değgin, deneyim, deneysel, derslik, devingen, devingenlik, devinim, devinmek,  devrim, devrimci, dışalım, dışsatım, dingin, dinginlik, dinlence, dinsel, dirimsel, dize, dizge, dizgeleştirmek, dizgesel, doğa, doğacılık, doğal, doğalcılık, doğalcı, doğallık, dokunca, duyumsal, duyumsamak, düşlemek, düşsel, düşün, düşünsel, düzelti, düzeltmen, eder, edim, edimsel, eğitimsel, eğitsel, ekin, ekinsel, eleştirel, eleştirisel, esin kaynağı, esinlenmek, eşgüdüm, etkin, etkinlik, etmen, eytişimsel, gereksinim, giz, gizem, gizemci, gizemcilik, gizil, görece, göreli, görelilik, görsel, ikircim, ikircimli, imge, imgesel, irdelemek, istenç, işitsel, izlence, kalıt, kalıtsal, karşın, kesenkes, kesinkes, koşaç, koşut, kuram, kuramcı, kuramsal, kuşku, nedensellik, nicel, nitel, olanak, olanaklı, olanaksız, olası, olasılı, olasılık, onursal, ödence, ödün, öngörü, örneğin, öykü,  öykücü, öykücülük, öykülemek, öykünce, öykünmek, öyküsel, özdekçi, özdekçilik, özdeksel, özellik, özgün, özgür, özgürlük, özveri, özyaşam, raslantısal, ruhsal, sanal, saptamak, sesçil, sevecen, sevecenlik, simge, söylem, söylence, söyleşi, söylev, sözel, tanrısal, tarihsel, taşım, tekdüze, tinsel, toplumbilimsel, tüm, tümce, tüze, ulaç, ulus, ulusal, ulusallaştırmak, ulusallık, ulusçu, ulusçuluk, uluslararası, usa vurmak, uslamlamak, ussal, uygulayım, uygulayımbilim, varsıl, yadsımak, yandaş, yanıt, yapay, yapısal, yapıt, yasal, yaşam, yaşamöyküsü, yazın, yazman, yerleşke, yetişek, yinelemek, yoğaltıcı, yoğaltım, yontu, yontucu, yontuculuk, yönetimsel, zorunlu, zorunluluk

(Cumhuriyet, 26 Şubat 1985)

*Cumhuriyet’te, yasaklı 205 sözcükten 200’üne yer verilmiştir. 

EK-2 (TABLO 1)

YASAKLI SÖZCÜKLERİN TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI’NDA KULLANIMI

Tablo 1. TRT, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Devlet İstatistik Enstitüsünün 1985 yılında  yasakladığı 205 Türkçe sözcükten 20’sinin,  Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda kullanımıyla ilgili sayısal veriler

EK-3 (TABLO 2)

HÜKÛMET PROGRAMLARINDA KULLANILAN ‘YASAKLI’ SÖZCÜKLER

Tablo 2. TRT, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Devlet İstatistik Enstitüsünün 1985 yılında  yasakladığı 205 Türkçe sözcükten 20’sinin, 64. Hükûmet Programı ile 2020  Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programındaki  kullanımıyla ilgili sayısal veriler

 EK-4  (TABLO 3)

TRT, EMNİYET GENEL MÜDÜRLÜĞÜ VE DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜNÜN 1985 YILINDA YASAKLADIĞI  SÖZCÜKLER  PARTİ PROGRAMLARINDA KAÇ KEZ KULLANILDI?

Tablo 3. TRT, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Devlet İstatistik Enstitüsünün 1985 yılında  yasakladığı Türkçe sözcüklerin Ak Parti, Cumhuriyet Halk Partisi(CHP)  ve Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) programlarındaki kullanımıyla ilgili sayısal veriler

Üç partinin programı, Tablo 3’te yer alan 20   ‘yasaklı’ sözcük dikkate alınarak taranmıştır. Söz konusu sözcüklerin seçiminde,  yaygın kullanımları göz önünde bulundurulmuştur. Tablodan da  de görüleceği gibi, CHP, 789   sözcükle ilk sırada yer almaktadır. CHP’yi 248 sözcükle Ak Parti,   206 sözcükle  MHP izlemektedir.  Ak Parti’nin en çok kullandığı yasaklı sözcük,  özgürlüktür.  Özgürlük,  İktidar Partisi Programında  54 kez kullanılmıştır. Sözü edilen sözcük CHP Programında  120 kez, MHP Programında ise  23 kez geçmektedir.  20 sözcükten biri olan etkin-etkinlik  sözcükleri,  244 kullanımla,  CHP Programında en çok geçen yasaklı sözcüklerin başında gelmektedir. Aynı sözcüğün, MHP Programında da  tercih edilen sözcüklerden biri olduğu görülmektedir.