ÖZET

 Doküman inceleme yöntemiyle yapılan bu çalışmanın amacı, ilköğretim 4, 5, 6 ve 7. sınıflarda okutulan Sosyal Bilgiler ders kitaplarını içerik, dil ve anlatım yönünden incelemektir. Bildiri, hacim vb. sınırlılıklardan dolayı, kitaplarla ilgili değerlendirmelerin bir bölümünü kapsamaktadır. Ders kitaplarının hazırlanmasında mevzuatta öngörülen bilimsellik, dil ve yazım yönünden kusursuzluk gibi koşullara uyulmadığı ortaya çıkmıştır. Benzer şekilde kitaplarda yer verilen bazı bilgilerin İnternet ya da başka kaynaklardaki ifadelerle bire bir örtüşmesi, İnternet’teki yazım yanlışları ya da bilimsel hataların kitaplarda aynen yer alması, ders kitaplarının hazırlanmasında etik kurallara ne kadar uyulduğu sorusunu gündeme getirmektedir. Bu olgu, kitapların özgün olması ve öğrenci düzeyine uygun olarak hazırlanması konusunda yaşanan ciddi sorunlardan biri olarak görülmektedir.    Kitaplarda rastlanan dil ve yazım yanlışları,  anlatım bozuklukları ile bilimsel olmayan içerik, çeşitli kaynaklardan alınan ve kaynak göstermeksizin kullanılan alıntılar eser inceleme konusunda hâlen yürürlükte olan mevzuatta çeşitli değişikler dâhil, bazı etkin önlemlerin alınmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır.

“Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarının İçerik, Dil ve Anlatım Yönünden Değerlendirilmesi”, 4. Sosyal Bilimler Eğitimi Kongresi’ne sunulmuş bildiri, Marmara Üniversitesi Eğitim Fakültesi-MEB Öğretmen Yetiştirme Genel Müdürlüğü, İstanbul,  7-9 Ekim 2009.

  GİRİŞ

 Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilimlerin bulgu ve ayrıştırmalarının bir toplumda yaşayan insanlar için gerekli olan temel ve ortak ögelerini kapsamaktadır. Sosyal Bilgiler dersinin ilk ve ortaokullarda okutulmasını ilk savunan kişi, Fransız düşünür Condercet (1743-1794) olmuştur. Türkiye’de  ‘Sosyal Bilgiler’ adıyla bir ders, disiplinler arası ve çok disiplinli bir program yaklaşımı olarak ilk kez 1968 İlkokul Programında benimsenmiştir (Gültekin ve ark., 2008).  Sosyal Bilgiler dersi, ilköğretimde vatandaşlık aktarımı yönünden büyük önem taşımaktadır. Söz konusu ders, öğrencilere yurt, ulus ve doğa sevgisinin kazandırılması ile tarihsel ve kültürel zenginliklerin kavratılmasında anahtar rol oynamaktadır.

Sosyal Bilgiler Öğretim Programında (MEB, 2004) ifade edilen amaçların gerçekleştirilmesinde öğretim yöntem ve teknikleri kadar ders kitaplarının da etkili olduğu bilinmektedir.  Öğretim programının başarıya ulaşmasında ders kitaplarının içerik, bilimsellik, dil, yazım, anlatım ve baskı kalitesi yönünden kusursuz olmasının önemi yadsınamaz. Bundan dolayı, kitaplar öncelikle öğrencinin gelişim özelliklerine uygun olmalı ve ilköğretim çağındaki öğrencilerin henüz çocukluk evresinde oldukları düşünülerek hazırlanmalıdır. Aynı zamanda, kitapların tasarımına gereken özenin gösterilmesinin, öğretimin zevkli hâle getirilmesinde etkili olacağı düşünülmektedir. Türk dilinin zengin söz varlığı ile anlatım olanaklarından yeterince yararlanılarak hazırlanan ders kitapları, ilköğretim öğrencilerinin ana dil becerilerini geliştirme konusunda önemli bir araç olarak görülmelidir.

Araştırmalar öğretmenlerin hem müfredata uyma ve hem de öğretim kararlarını oluştururken kitaplara güvendiklerini ortaya koymaktadır (Chanbliss ve Calfee’den Akt. Köseoğlu ve ark., 2003: 11).  Kitaplar hem konu alanı için bir otorite ve hem de pedagojik açıdan bir kılavuz rolü oynamakta, öğrencilerin sınıftaki öğrenmelerine doğrudan etki etmektedir (Köseoğlu ve ark., 2003: 11).

Ders kitaplarının nasıl hazırlanması gerektiği konusu Cumhuriyetin ilanından önce Büyük Millet Meclisinde tartışılmıştır. Mecliste, 3 Mayıs 1920 tarihinde okunan hükûmet programında ders kitapları da gündeme gelmiştir: “Milletin ruhuna ve karakterine,  memleketimizin coğrafya ve iklim şartlarına,  tarihsel ve toplumsal geleneklerimize uygun ilmî ders kitapları meydana getirmek.” (Özalp ve Ataünal, 1977: 104; İnan, 1983:  54).  Prof. Dr. Saim Ali Dilemre, 17-29 Temmuz 1939’da düzenlenen 1. Millî Eğitim Şûrası’nda devletin okul kitaplarını bir takım süzgeçlerden geçirmesi gerektiğini ifade etmiştir (Özalp ve Ataünal, 1977: 32).

Ders kitaplarının en önemli dayanağı, 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu’dur.  Kitapların yasal dayanağını Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği (MEB, 1995) ile söz konusu Yönetmelik’e dayanılarak hazırlanan Ders Kitapları ile Eğitim Araçlarının İncelenmesi ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönerge  (MEB, 2007)     oluşturmaktadır.  Söz konusu Yönetmelik’in 31. maddesinde eğitim araçlarının hazırlanmasında şu ölçütlerin esas alınacağı belirtilmektedir: “Buna göre eğitim aracının;  1) Atatürk ilke ve inkılaplarına uygun olması,  2) Bilimsel hata bulunmaması, 3) Türkçenin özelliklerinin bozulmadan ve doğru olarak kullanılması, 4) Kişi ve kuruluşları yıpratıcı nitelikte olmaması, 5) Temel insan haklarına aykırılık taşımaması; cinsiyet,  ırk,  din, dil,  renk,  siyasi düşünce, felsefi inanç, mezhep vb. ayrımcılık içermemesi, 6) Bilimsel ilke ve yöntemlere uygun olarak hazırlanmış olması, 7) Reklam niteliğinde ögelere yer verilmemiş olması, 8) Hedeflenen öğrenci kitlesinin bilgi ve yaş düzeyine uygun olması, 9) Türkçe dışında hazırlanmış olanlarının Bakanlar Kurulunca Türkiye’de eğitim-öğretimine izin verilen yabancı dillerde hazırlanmış olması, 10) Estetik, edebî, kültürel ve sosyal değerlere uygun olması, 11) Görsel unsurlarının toplumun ortak değerleriyle bağdaşması esasları göz önünde bulundurulur.”   

MEB Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği’nde (Madde 11/d), kitap inceleme esaslarına uyulmaması durumunda uygulanacak yaptırımlar öngörülmüştür:  “Anayasa’nın temel ilkeleriyle Millî Eğitimin genel amaç ve temel ilkelerini dikkate almadan inceleme yaptığı, inceleme esas ve usullerine uymadığı, Kurulu veya Başkanlığı yanlış bilgilendirdiği, objektif değerlendirme yapmadığı tespit edilen komisyon başkanı ve üyelerinin komisyondaki görevlerine son verilerek haklarında yasal işlem yapılır.”

İlköğretim 4, 5, 6 ve 7. sınıflarda 2005 yılına kadar 1998 Sosyal Bilgiler Programı uygulanmıştır. 2005 yılında Millî Eğitim Bakanlığınca İlköğretim Programı değişiklikleri kapsamında Sosyal Bilgiler Programı da yenilenmiş, kitaplar yeni programa göre hazırlanmıştır. 

 Araştırmanın Amacı

 Bu araştırmayla, Millî Eğitim Bakanlığı mevzuatı esas alınarak, ilköğretim 4, 5, 6 ve 7. sınıflarda okutulan Sosyal Bilgiler ders kitaplarının dil, yazım, anlatım ve içerik yönünden incelenmesi amaçlanmıştır.  

İncelemede elde edilen bulgular şu başlık ve alt başlıklar altında işlenmiştir: Dil ve Anlatım, Ders Kitaplarının İçeriği (Geleneksel Rollerde Görece Değişiklikler Olsa da Müdürlerin Cinsiyeti Değişmiyor, 2005 Sosyal Bilgiler Programının Kitaplara Yansıması, Demokratik Sınıf Yönetimine Aykırı İfadeler, Bilgi Yanlışları ve Bilimsel Hatalar, İlköğretimde Maddi İmkânsızlık Devamsızlık Nedeni Olabilir mi?,  Ders Kitaplarında Reklama Yer Verilebilir mi?, Kitaba Yüklenen Günlük Gazete İşlevi), Ders Kitaplarında Kaynakça Sorunu (Ders Kitaplarının Temel Kaynağı: İnternet,  Kitaplardaki İfadelerle İnternet’teki İfadeler Aynı).  

YÖNTEM

Doküman inceleme yöntemiyle yapılan bu araştırma, 2005 Sosyal Bilgiler Programına göre hazırlanan ve MEB tarafından ücretsiz olarak dağıtılan 4, 5, 6 ve 7. sınıf  Sosyal Bilgiler  kitaplarını kapsamaktadır. Araştırma kapsamında, 2005 Sosyal Bilgiler Programına göre hazırlanan ve okutulmakta olan, farklı yazarlara ait 7 ders kitabı, 2 öğrenci çalışma kitabı ile 1 öğretmen kılavuz kitabından oluşan toplam 10 kitap içerik, bilimsellik, dil ve anlatım yönünden ele alınmıştır.  

Ders Kitapları ile Eğitim Araçlarının İncelenmesi ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönerge’ye (MEB, 2007) göre ders kitaplarının hazırlanmasında TDK’nin dil ve yazım ölçütlerinin esas alınması, yasal zorunluluktur. Bu nedenle kitapların dil ve yazım yönünden incelenmesinde Türk Dil Kurumunun (TDK) Sözlük (TDK, 2005) ve Yazım Kılavuzu (TDK, 2005 a) ile TDK’nin resmî web sayfasındaki  (http://www.tdk.gov.tr) Yazım Kılavuzu esas alınmıştır.

 DİL, ANLATIM VE YAZIM YANLIŞLARI

Ana dil eğitiminde önemli bir araç olan kitapların dil ve yazımına özen gösterilmesi, alanında kusursuz olması gerekir. İncelenen ders kitaplarının dil ve anlatım konusunda sorunlu olduğu görülmektedir.

5. sınıf ders kitabında (Gülcan ve ark., 2008)  karşılaşılan bazı yazım yanlışları (Kitaplardaki yanlışlar yatık yazılmıştır.): açı verdi  (açıverdi),  kaçı verdi  (kaçıverdi) (s. 39),  TBMM’ndeki  (TBMM’deki)  (s. 50), Hepimiz emeğimiz karşılığında kazandığımız para dışında çok iyi zaman geçirdik (Anlam karışıklığı) (s. 109), iklim de  (iklimde) (s. 65),  İstiklâl  (İstiklal) (s. 155, 171, 172). İstiklal sözcüğünün geçtiği çalışma kitabında da (Gülcan ve ark., 2008 a: 102, 103) aynı yanlış yinelenmiştir.  Sinama  (Sinema), söyleyiniz ? (söyleyiniz.)  (s. 178), sağ-  -lar mı?  (Satır sonunda kullanılan kısa çizginin satır başında kullanılmaması gerekir.)  (s. 179).

6. sınıf ders kitabında (Kolukısa ve ark., 2008) belirlenen bazı dil ve yazım yanlışları: Van valiliğinden (Van Valiliğinden) (s. 13),  sonucuda  (sonucu da) (s. 21), Bizde  (Biz de) (s. 23), Araştırınız? (Araştırınız.) (s. 32), deniz de  (denizde) (s. 34),  Fotoğraflarda (Fotoğraflardan) (s. 39), Çölde konakladıkları yerde hasır veya kıl çadır kuran Tuaregler, yemeklerini çalı ve kuru dal parçalarını yakarak Tuareglerin en önemli yemekleri ise un, su ve tuzu karıştırarak yaptıkları Taguella isimli ekmek. (Cümlede anlatım karışıklığı mevcut) (s. 39),  toplum  … Sürüyorlardı.  (toplum, … sürüyordu.) (s. 53), İlkçağın (İlk Çağın), Onlarda (Onlar da) (s. 54),  Ortaçağ’ın  (Orta Çağın)  (s. 65),  üstü ste  (üst üste) (s. 65),  Oda (O da) (s. 70),  getirdiği için (getireceği için) (s. 70),  gelecekti .Bunları  (gelecekti. Bunları) (s. 70),  Tarihte bilinen ilk düzenli ordulardan birisi Türk ordusudur. (İlk düzenli ordulardan birisi yerine ilk düzenli ordu ifadesi daha uygundur. Çünkü aynı anda birden çok ilk olmaz.) (s. 70), sitemde  (sistemde) (s. 70),  Emirlerine (Emirleri’ne) (s.71), Bu iki devletleri de yendim.  (Bu iki devleti de yendim.) (s. 84), özeliklerine (özelliklerine) (s. 96), araındadır (arasındadır) (s. 103), öğrenmenim. (öğretmenim.) (s. 134), inceclemeye (incelemeye) (s. 134),   dünya  (Dünya) (s. 143), Manga Carta  (Magna Carta) (s. 156), dürst  (dürüst) (s. 162).

Ceyhan ve Yiğit’e (2003:71) göre ders kitaplarında dil ve anlatım açısından önemli bir konu da bir örnekliktir.  Örneğin “veya” yerine “ya da” kullanılmışsa her yerde “ya da” kullanılmalıdır. Ders kitabının (Gülcan ve ark., 2008: 186) aynı sayfasında önce faks daha sonra ise belgegeçer sözcüğünün kullanılması, bu kurala uyulmadığını göstermektedir. İstiklal sözcüğünde düzeltme işareti kullanılmaması gerektiği hâlde  kitabın  155, 171 ve  172. sayfalarında bu işaret kullanılmış,  174. sayfada ise  kullanılmamıştır. 6. sınıf kitabında da (Kolukısa ve ark., 2008: 65)   bir örneklik kuralına uyulmamıştır.  Aynı sayfada İlk Çağ ve Orta Çağ kavramları hem ayrı hem de birleşik yazılmıştır. Dil ve yazım birliğiyle çelişen bir örnekle de 4. sınıf çalışma kitabında (Kolukısa ve ark., 2008 a: 45) karşılaşılmaktadır. Çalışma kitabının aynı sayfasında grup sözcüğü iki cümlede gurup,  bir cümlede ise grup biçiminde kullanılmıştır.

Canerik’e (2007) göre çok sayıda dil ve yazım yanlışının yer aldığı ilköğretim 4. sınıf Sosyal Bilgiler ders, öğrenci çalışma ve öğretmen kılavuz kitaplarında da dil ve yazım birliğine aykırı örneklere rastlanmaktadır.

DERS KİTAPLARININ İÇERİĞİ

Geleneksel Rollerde Görece Değişiklikler Olsa da Müdürlerin Cinsiyeti Değişmiyor                        

 Kitaplarda iş yaşamında kadına biçilen rol konusunda görece olumlu gelişmeler gözlenmekle birlikte geleneksel rollerin sayfalardaki ağırlığını koruduğu anlaşılmaktadır. Kitapta (Kolukısa ve ark., 2008) kadına iş ve toplum yaşamında biçilen etkin rollerden bazı örnekler: Peyzaj mimarı (s. 112), öğretmen (115), Türk kadının rolü ile ilgili ifadeler  (s. 160), Kurtuluş Savaşı’nın öncü kadınları Kara Fatma, Şerife Bacı, Nakiye Elgün ve Halide Edip’le ilgili bilgi ve fotoğraflar (s. 161), Cumhuriyet döneminde Türk kadının toplum yaşamındaki rolüne yapılan vurgu (s. 162), kadın milletvekillerinin yasama dönemlerine göre dağılımı, ilk kadın doktor, ilk kadın avukat, erkek okuluna atanan ilk kadın öğretmen, ilk kadın bakan (s. 162), öğretmen (s. 168),  hemşire (s.176). 

5. sınıf kitabında  (Gülcan ve ark., 2008) kadının etkin konumu:  Doktor (s.19, 28),  hâkim, avukat, seçme ve seçilme hakkı (50, 51), öğretmen (82, 98, 148, 154), hemşire (149),  dereceye giren sporcu (171).

4. sınıf ders kitabında (Kolukısa ve ark., 2008 a: 103, 104) anne-baba-kız ve erkek çocuğundan oluşan çekirdek ailede yaşanan bir alışveriş sorunu erkek çocuğun ağzından aktarılmaktadır: “Annem eve gelen firmadan bir battaniye almıştı. O akşam babam eve gelince annem, aldığı battaniyeyi ona gösterdi. Babam battaniyeyi incelerken TSE belgesinin ve garanti belgesinin olmadığını fark etti. …Bunun üzerine annem battaniyeyi geri vermek üzere hazırladı.”  (Sözlüklerde bir ekonomik etkinlik birimi olarak tanımlanan firma eve gelemez.) Küçük öyküdeki battaniye, baba ve oğul tarafından alınarak iade edilirken anne ile kızı evde kalırlar. Kitapta, anneye, satıcıdan aldığı ürünle ilgili herhangi bir değerlendirme yapamayan edilgin bir ev kadını rolü biçilmektedir. Geleneksel rolden sadece anne değil,  kız çocuğu da payına düşeni almaktadır.  Aynı öykü, 6. sınıf ders kitabında da (Kolukısa ve ark., 2008: 22)  yer almıştır: “Annem kapımıza gelen bir firma yetkilisinden battaniye satın almıştı. Fakat babam akşam eve gelince …  bütçemizi zorlayacağını, … geri vermemiz gerektiğini belirtti.”  Kurguda 4. sınıftaki fotoğraflar 6. sınıfta da aynen kullanılmıştır.   Ders kitabına göre anne ürün seçme yeteneğine ve aile bütçesiyle ilgili söz hakkına sahip değildir. Aynı kitapta yer alan bir ifade kız çocuğu ile annesinin yazgısının değişmediğini gösteriyor: “(Emine) Yine evde annesine işlerde yardım etti, su taşıdı.”  (s. 152).  4. sınıf öğrenci çalışma kitabında (Kolukısa ve ark., 2008 a: 98) aile bütçesini hesaplama görevinin baba ve oğula ait olduğu hatırlatılmaktadır.   Aynı kitapta, devlet memuru da olsa annenin geleneksel rolünde değişiklik olmadığı anlaşılmaktadır: “Annem sadece evimizin hanımı değil, aynı zamanda bir devlet memurudur. … Fakat o, hiç bir zaman evimizin işlerini ve bizi ihmal etmez.” Cümleye,  babamın da yardımıyla ifadesi eklense de bu ‘yardım’ ifadesi,  ev işlerinde asıl görevin kadına ait olduğu fikrini daha da pekiştirmektedir.

Kitaplardan, kadının mutfakta bir süre daha ömür tüketeceği anlaşılmaktadır:“Ev kadınları yemeklerini ateşe koyuyorlardı.” (Gülcan ve ark., 2008:101). Kitaptaki fotoğraflarda bayan-erkek öğretmen sayısının eşit olması olumlu olmakla birlikte vurgu erkek öğretmenlere yapılmıştır. 4. sınıf çalışma kitabında  (Kolukısa ve ark., 2008 b: 87) 1800’lü yıllarla  2005 yılında aile yaşamının betimlendiği iki resimde de kadınlar yemek pişirip servis yaparlarken erkekler oturmaktadırlar. Kitaplarda okul müdürlüğü, müdür yardımcılığı ve PTT müdürlüğü için erkek figürleri seçilmiştir (Gülcan ve ark., 2008: 107; Kolukısa ve ark., 2008 a: 155, 158).

 2005 Sosyal Bilgiler Programının Kitaplara Yansıması

2005 Sosyal Bilgiler Programına göre hazırlanan ders kitaplarında en dikkat çekici nokta sivil toplum kavramına yapılan vurgudur. Kitaplarda sivil toplum kuruluşlarına geniş yer verildiği gözlenmektedir.  Soysa Bilgiler kitaplarında göze çarpan önemli bir nokta da ulusal kavramlarla (Atatürk, Türk, Kurtuluş Savaşı, Cumhuriyet vb.) ilgilidir. Canerik’e (2005) göre, ulusal içerikli kavram sayısı, 1998 Sosyal Bilgiler Programına uygun olarak hazırlanan 5. sınıf ders kitabında 1139, 2005 Sosyal Bilgiler Programına göre hazırlanan 5. sınıf kitabında ise 204’tür.

 Demokratik Sınıf Yönetimine Aykırı İfadeler

Otoriter öğretmen tutumunun, demokratik sınıf ikliminin oluşturulmasına olumsuz etkileri bilinmektedir. 5. sınıf ders kitabındaki bir ifade demokratik sınıf yönetimi anlayışına aykırıdır: “Öğretmenimiz, Ankara’ya hareket etmeden önce uymamız gereken kuralları belirten aşağıdaki yazıyı elimize tutuşturdu”  (Gülcan ve ark., 2008: 18).      

 Bilgi Yanlışları ve Bilimsel Hatalar

Ülkemizde temel eğitim materyali olarak kabul edilen ders kitaplarına bilimsel özenin gösterilmemesinin, yanlış bilgilendirmeye yol açması kaçınılmazdır. İncelenen kitaplarda belirlenen bilgi yanlışlarından bazı örnekler: Mal ve hizmetlerde karşılaşılan eksikliklerin giderilmesi konusunda önce iş yerine, sorun çözülemediği takdirde kaymakamlığa daha sonra ise Tüketici Hakları Derneğine başvurulması gerektiği belirtilmektedir (Gülcan  ve ark., 2008: 137).   Bu örnek, 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun’un 22. maddesine aykırıdır. Çünkü 4077 sayılı Yasa’nın ilgili maddesine göre başvuruların illerde Tüketici Sorunları İl Hakem Heyetine, ilçelerde ise İlçe Hakem Heyetine yapılması gerekmektedir.

Dikkat çekici bir yanlışa da 6. sınıf ders kitabında rastlanmaktadır: “T.C. Anayasası 70. madde: Kişi dokunulmazlığı, vicdan, düşünme, söz, yayım, yolculuk, çalışma, mülk edinme, malını ve hakkını kullanma, toplanma, dernek kurma, ortaklık kurma hakları ve hürriyetleri Türklerin tabii haklarındandır.” (Kolukısa ve ark., 2008:150).  1982 Anayasası’nın 70. maddesinde farklı bir ifade söz konusudur: “Her Türk kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir. Hizmete alınmada görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayrım gözetilemez.” Aynı kitapta Anayasa ile ilgili başka bir yanlışa daha yer verilmiştir: “T.C. Anayasası 75. madde: Hiçbir kimse felsefi inancından, din ve mezhebinden dolayı kınanamaz. Güvenliğe ve edep törelerine ve kanunlar hükümlerine aykırı bulunmamak üzere her türlü din törenleri serbesttir.”   (s.151).  1982 tarihli T.C. Anayasası’nda böyle bir madde de bulunmamaktadır. Yürürlükteki 1982 Anayasası’nın 75. maddesi, TBMM’nin oluşumuyla ilgilidir: “Türkiye Büyük Millet Meclisi genel oyla seçilen beş yüz elli milletvekilinden oluşur.”  Anayasa ile ilgili başka bir yanlış : “T.C. Anayasası Madde 68: Her Türk hür doğar, hür yaşar. Hürriyet, başkasına zarar vermeyecek her şeyi yapabilmektir. Tabii haklardan olan hürriyetin herkes için sınırı, başkalarının hürriyetinin sınırıdır. Bu sınırı ancak kanun çizer.”  (s. 153). 1982 Anayasası’nın 68. maddesi siyasi parti kurma, usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrılma hakkı ile ilgili hükümleri içermektedir. Yanlışlık, 1982  Anayasası yerine 1924 Anayasası’nın ilgili maddelerinin yazılmasından kaynaklanmaktadır. Kitapta Anayasa’nın 134. maddesi şu şekilde yer almaktadır:  “Atatürkçü düşünceyi, Atatürk ilke ve inkılaplarını, Türk kültürünü, Türk tarihini ve Türk dilini bilimsel yoldan araştırmak, tanıtmak ve yaymak amacıyla Atatürk’ün manevi himayelerinde, cumhurbaşkanının gözetim ve desteğinde, Başbakanlığa bağlı; Atatürk Araştırma Merkezi, Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu ve Atatürk Kültür Merkezinden oluşan, kamu tüzelkişiliğine sahip Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu kurulur.”  (s. 27).  Anayasa’nın ilgili maddesindeki “yayınlar yapmak” ifadesi kitapta yer almamaktadır.  134. maddede yapılan bu ‘değişiklik’,  öğrencilerin, Anayasa konusunda yanlış bilgilenmesine neden olabilecek niteliktedir.  Bu yanlışlığın, Türk Tarih Kurumunun (TTK) web sayfasından kaynaklandığı düşünülmektedir.  Çünkü kitapta yer alan TTK ile ilgili bilgilerin tamamına yakını TTK sayfasından (http://www.ttk.org.tr) alınmıştır. TTK’nin ilgili sayfasında da Anayasa’nın 134. maddesindeki “yayınlar yapmak” ifadesi bulunmamaktadır.

5. sınıf kitabında 2893 sayılı Türk Bayrağı Kanunu ile ilgili bilgi eksik verilmiştir: “Türk Bayrağı Kanunu ile ilgili olarak 22.09.1983 ve 14.07.1999 tarihlerinde yeniden düzenleme yapılmıştır.”  (Gülcan ve ark., 2008:170).  Türk Bayrağı Kanunu’nda, kitapta belirtilmeyen,  23 Ocak 2008 tarihinde de düzenlemeye gidilmiştir. (5. sınıf ders kitabında, yasaların düzenleme tarihlerine dikkat çekilmesinin gerekli olup olmadığı konusu üzerinde ayrıca durulmalıdır.) 

6. sınıf ders kitabında (Kolukısa ve ark., 2008: 12), 6. sınıfa geçen bir öğrenciyle ilgili kurguda rastlanan bilgi yanlışı: “Çünkü ilköğretimde tüm derslerimize aynı öğretmen gelirken şimdi her derse farklı bir öğretmen gelecek.”  (s. 12).  Bu ifadede iki bilgi yanlışı bir arada yer almaktadır.  6. sınıfın ilköğretimden sonraki bir öğretim basamağı olarak tanıtılması, birinci yanlıştır. Çünkü ilköğretim, 1-8. sınıfları kapsayan temel eğitim basamağıdır.   İlköğretimin birinci kademesinde tüm derslere aynı öğretmenin girdiği savı da ikinci yanlıştır. Bilindiği gibi ilköğretim 4. ve 5. sınıflarda Yabancı  Dil, Beden Eğitimi, Müzik, Görsel Sanatlar, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ile Trafik ve İlk Yardım dersleri alan öğretmenleri tarafından okutulmaktadır.

Ders kitabında yapılan bazı genellemeler, bilgi yanlışlarına yol açmaktadır. 5. sınıf kitabında  (Gülcan ve ark., 2008: 149) karşılaşılan bir genelleme: “Vakıf ve dernekler ise yardım faaliyetleri gerçekleştirmek için oluşturulmuştur.” Bazı vakıf ve derneklerin yardım faaliyetleri için kurulmuş olması,  vakıf ya da derneklerin tamamının bu amaçla kurulduğu anlamına gelmemektedir.

5. sınıf kitabında (Gülcan ve ark., 2008: 186)  bilimselliği tartışılır bir bilgiye yer verilmektedir: “Ülkemizde …  arazinin çok dağlık ve engebeli olması nedeniyle demir yolu yapımına gereken önem verilmemiştir.”  Herhangi bir bilimsel çalışmaya dayandırılmayan bu savla, Yalova, Antalya vb. kentlere neden demir yolu yapılmadığı konusunu aydınlatma olanağı bulunmamaktadır.  Aynı kitapta başka bir yanlış: “AKUT gönüllü çalışanları tarafından deprem enkazından çıkarıldı.”  (s. 135). AKUT çalışmaları tamamen gönüllük esasına dayanmaktadır. İfadenin, ‘AKUT gönüllüleri’ biçiminde olması gerekir. (Olayın geçtiği bölge belirtilmediği gibi arama ve kurtarmada TSK vb. resmî kurumlardan söz edilmemiştir.)

Ders kitabındaki dilekçe ve resmî yazı örneği, Resmi Yazışmalarda Uygulanacak Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik (http://rega.basbakanlik.gov.tr)  hükümlerine aykırılıklar taşımaktadır. Kitapta (Gülcan ve ark., 2008: 106, 107) okul müdürlüğüne hitaben yazılması gereken dilekçe Sayın Okul Müdürümüz biçiminde yazılmış, arz ederiz   yerine de  arz ediyoruz  ifadesi yeğlenmiştir. Okul müdürlüğüne ait yazıda da resmî yazışma kurallarına aykırılıklar gözlenmiştir. Kitaptaki resmî yazıda T.C. Millî Eğitim Müdürlüğü Cumhuriyet İlköğretim Okulu başlığı kullanılmıştır. Söz konu başlığın T.C. …Valiliği/Kaymakamlığı Cumhuriyet İlköğretim Okulu Müdürlüğü biçiminde olması gerekirdi. Resmî yazılarda, başlığın altında, sol üst köşede kayıt numarası ile konu başlığı, sağ üst köşede ise tarih yer alır.  Kitaptaki resmî yazıda, bu kurallara uyulmamıştır. Sözü edilen yazıda, müdürün adı ve soyadının üzerine atılması gereken imza yanlış yere atılmıştır. Resmî yazının tarihi sağ üst köşeye değil, yazının altına yazılmıştır.  Başka bir kitapta yer alan dilekçe örneğinde de imza ad ve soyadın altına atılmıştır (Kolukısa ve ark., 2008 a: 119).

6. sınıf Sosyal Bilgiler kitabında da (Kolukısa ve ark., 2008: 23) dilekçeyle ilgili bir yanlış bulunmaktadır. Hazır bir dilekçe örneğinin düzenlenmeden kullanılması, yazım ve biçim yanlışlarına neden olmuştur.  Örneğin dilekçede, ad ve soyadın üstüne atılması gereken imza altına atılmıştır. 

 6. sınıf ders kitabında (Genç ve ark.,  2006: 101) Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)’nin bağımsızlık tarihi yanlış verilmiştir. Kitapta, 15 Kasım 1983’te bağımsızlığını ilan eden KKTC’nin 24 Ağustos 1991’de bağımsızlığına kavuştuğu belirtilmektedir.

Tercüman sözcüğü sözlükte şöyle tanımlanmaktadır: “1. Konuşmayı bir dilden başka bir dile çeviren kimse, çevirici, dilmaç, tercüman, dragoman. 2. Herhangi bir metni bir dilden başka bir dile çeviren kimse, çevirici, dilmaç, mütercim.” (http://tdkterim.gov.tr).  4. sınıf kitabına (Tekerek ve ark., 2005: 240) göre, Kore’de görev yapan Türk Tugayında Türkçe bilmeyen tercüman görev yapmıştır. Tercüman, Türk askerleriyle işaret diliyle iletişim kurmuştur. Türk askerleriyle işaret diliyle konuşan kişinin Türkçe bilmediği anlaşılmaktadır. Bu durumda, Türk Tugayında görevlendirilen kişinin tercüman olarak adlandırılamayacağı açıktır.  

Kitapta (Tekerek ve ark., 2005: 99) sıcaklık ve ısı kavramları karıştırılmıştır: “Bunlar, kazanlarda 25 ºC ısıda kaynatılır.”  Doğrusu,   25 ºC sıcaklıkta kaynatılır olmalıydı.  

Ücretsiz ders kitapları MEB tarafından dağıtıldığı hâlde, MEB yayını kitapta maddi imkânsızlık nedeniyle kitap alamayan öğrencilerden söz edilmektedir:   “Kemal… maddi imkânsızlıklar nedeniyle kitap alamayan öğrencilerin olduğunu öğrendi.”    (Tekerek ve ark., 2005: 180).  (Kitabın yayımlandığı yıl, söz konusu kitap dâhil, ilköğretim ders kitapları ücretsiz dağıtılmıştır.)

7. sınıf ders kitabında (Polat ve ark., 2008: 40)  657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 28. maddesine aykırı bir ifade bulunmaktadır: “O, memur olduğu için dükkânı ancak hafta sonu açabiliyordu.”  Söz konusu Yasa’nın ilgili maddesine göre, “Memurlar Türk Ticaret Kanununa göre tacir veya esnaf sayılmalarını gerektirecek bir faaliyette bulunamaz. …”

2008 yılından itibaren Orta Öğretim Kurumları Sınavı (OKS)  yerine Seviye Belirleme Sınavı  (SBS) uygulanmaya başlanmıştır.  2008-2009 eğitim ve öğretim yılında okutulan ders kitabında (Polat ve ark., 2008: 137) bu değişikliğe yer verilmemiş, OKS uygulamasının devam ettiği bilgisi verilmiştir:  “Gelecek yıl  ‘Orta Öğretim Kurumları Sınavı (OKS)’na gireceğiz.”  Belirtilen kitapta hiçbir istatistiki veriye dayandırılmadığı hâlde, TRT Trabzon Radyosu’nun, Doğu Karadeniz Bölgesi’nin yıllardır en çok dinlenen ve yaptığı yayınlarla çok önemli bir toplumsal görevi yerine getiren radyo olduğu  öne sürülmektedir (s. 18).  Söz konusu kitapta TRT dışında bir seçenek olmadığı yanılgısına yol açabilecek başka bir ifade: “Kaliteli müzik dinlemek, neşeli zaman geçirmek, bilgilerine bilgi katmak, haber almak, gerçek gündemi takip etmek, güzel Türkçe duymak isteyenlerin tercihi her zaman TRT Radyoları olmalıdır.” (s. 20). Bu ifadelerin, öğrencilerin sanatsal ve kültürel beğenilerinin oluşmasında çoklu seçenekler sunması beklenen kitaplarda bulunmaması gerektiği düşünülmektedir.    

 TDK (http://tdkterim.gov.tr)  kermes sözcüğünü şöyle tanımlamaktadır: “Bir derneğe, bir çalışmaya yardım sağlamak amacıyla genellikle açık havada satış yapılarak gelir sağlanan toplantı.” 5. sınıf kitabında (Gülcan ve ark., 2008: 108), okulda düzenlenen kermesten elde edilen gelirin öğrencilere ait olduğu belirtilmektedir: “… kazandığımız paradan … gitar kursu ücretine katkıda bulundu. Metin, küçük kardeşine oyuncak aldı. … paralarımızı yeni projelerimiz için birleştirdik. … sınıf kitaplığımıza kitaplar alarak okulumuza da katkıda bulunduk.”   

6. sınıf ders kitabında (Kolukısa ve ark., 2008: 41)  Endonezya’nın yüzölçümünün 1 923 000 km² olduğu belirtilmektedir.  Endonezya’nın yüzölçümü ile ilgili bilgiler kaynaklara göre değişmektedir:  1 919 440 km² (http://tr.wikipedia.org),  1 919 440 km²  (http://www.ulkeler.net), 1 919 270 km²  (Gelişim  Hachette Alfabetik Genel Kültür Ansiklopedisi,  s. 1153),  1 492 000 km²  (Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi,  s. 488),  1 919 443 km² (Ana Britannica,   s. 178), 1 913 317 km² (Dıctıonnaıre Larousse Ansiklopedik Sözlük,  s. 768),  1 904 000 km²  (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi,  s. 3695),  1 919 443 km² (Temel Brıtannıca Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi,  s. 149),  1 919 443 km² (Alfabetik Okul Ansiklopedisi, s. 1448), 1 919 270 km² (Grand Master Genel Kültür Ansiklopedisi, 301), 1 919 317 km² (Axis 2000 Büyük Ansiklopedi, Cilt: 4, s. 240).  Bu durumda, kitapta, sözü edilen istatistiki bilginin kaynağının belirtilmesi gerekirdi.

21 Ekim 2007 yılında, cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ile görev süresinin yedi yıldan beş yıla indirilmesini de öngören Anayasa’nın bazı maddelerinin değiştirilmesi amacıyla halkoyuna başvurulmuş ve değişiklikler kabul edilmişti. 2008 yılında basılan kitaba göre böyle bir halkoylaması yapılmamıştır: “Halkımız … milletvekillerini seçerek TBMM’yi oluşturur. TBMM üyeleri … adaylar arasından birini seçer.”    (Gülcan ve ark., 2008: 166).  Aynı kitapta cumhurbaşkanının görev süresinin yedi yıl olduğu belirtilmektedir (s. 163).

 İlköğretimde Maddi İmkânsızlık Devamsızlık Nedeni Olabilir mi?  

Maddi imkânsızlığın ilköğretimde devamsızlık nedeni olarak gösterilmesi, Anayasa’ya aykırıdır. T.C. Anayasası’nın 42. maddesinde, ilköğretimin zorunlu ve devlet okullarında parasız olduğu hükmü yer almaktadır. 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu’nun 52, 53, 55, 56, 57 ve 58. maddelerinde ise devam takip konusu ile devamsızlık durumunda velilere uygulanacak yasal yaptırımlar belirtilmiştir.  İncelenen ders kitaplarında, Anayasa’nın 42. maddesi ve 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu’nun ilgili maddelerine karşın, maddi imkânsızlık, ilköğretime devamsızlık nedenlerinden biri olarak sunulmaktadır. 6. sınıf ders kitabında (Kolukısa ve ark., 2008:152) konuyla ilgili olarak şu ifade yer almaktadır: “Köy okulunda beşinci sınıfa kadar okuyan ancak maddi imkânsızlıklar ve uzaklık nedeniyle okula devam edemeyen Emine …”   Aynı kitapta, ilköğretim öğrencisinin mevsimlik işçi olarak çalışıp 700 YTL para kazandığı belirtilmektedir (s.152).  Adı geçen öğrencinin daha sonra bir gazetenin başlattığı Baba Beni Okula Gönder kampanyası sayesinde okula devamının sağlandığı dile getirilmektedir.

Çocuk işçiliği ve ilköğretimde devamsızlık olgusu, İnternet’ten aktarılan başka bir örnekle de işlenmiştir: “Dokuz yaşında mendil satan L.I.  … okula gitmek yerine …”  (Gülcan ve ark., 2008: 29).  7. sınıf Sosyal Bilgiler kitabında da aynı konuya dikkat çekilmektedir: “12 yaşındaki Lale Ertürk, geçen yıl beşinci sınıftan 6. sınıfa geçti. Ailesi maddi imkânsızlıklardan dolayı  onu okuldan alıp tarlada çalıştırmaya başlar. Bu kararla birlikte Lale’nin öğretmen olma hayali de sona erdi.”  (Polat ve ark., 2007: 38). Anlatım bozukluğu olan cümlelerde zaman farkı da dikkat çekmektedir.

Devamsızlık yapan ilköğretim öğrencilerinin çalıştırılmaları da yasal değildir. 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu’nun 59. maddesine göre, “İlköğrenim çağında olup da mecburi ilköğretim kurumlarına devam etmeyenler, hiçbir resmî ve özel iş yerinde veya her ne surette olursa olsun çalışmayı gerektiren başka yerlerde ücretli veya ücretsiz olarak çalıştırılamazlar.”

 Ders Kitaplarında Reklama Yer Verilebilir mi?

MEB Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği’nin 31. maddesine  (Değişik: 17.3.2004/25405 RG) göre kitaplarda reklam niteliği taşıyan ögelere yer verilemez. Buna karşın kitaplarda reklam içerikli ifadelere rastlanmaktadır. Örneğin 2008-2009 eğitim ve öğretim yılında okutulan 4. sınıf öğrenci çalışma kitabında (Kolukısa ve ark., 2008 a) Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Melih Gökçek’e ve etkinliklerine tam sayfa ayrılmıştır: “Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Melih Gökçek’in talimatıyla 1994 yılında kurulan Yaşlılara Hizmet merkezi, yaşları 60’ın üzerinde olan bakıma muhtaç 15 bine yakın üyeye hizmet veriyor.”

Ankara Büyükşehir Belediyesinin gecekonduları yıktırma gerekçesi, 6. sınıf ders kitabında açıklanmaktadır: “Ankara Belediyesi tapusu olmayan gecekonduların yıkılacağını duyurarak burada oturanların evleri iki ay içerisinde boşaltmalarını istedi. …Ancak tapusu ve yerleşme izni olmayan yerlere ev yapılırsa sonunda böyle üzücü olaylar olabilir. …Evlerini yaparken hak ve özgürlüklere dikkat etmedikleri için sorunlarla karşı karşıya kalmışlar.”  (Genç ve ark., 2006: 24).

Belediye başkanlarının reklam ağırlıklı etkinliklerinden bir diğerine de MEB yayını 4. sınıf ders kitabında rastlanmaktadır: “Maltepe belediye başkanı,   bölgesindeki çocukların sorunlarını … Büşra Saygı’dan öğreniyor.  … Küçük Büşra, …çat kapı başkanın yanına girebiliyor,  dilediği zaman özel numaralarından arayabiliyor,  çocuklar adına da   başkanı  denetliyor.”  (Tekerek ve ark., 2005: 209).

Belediyelerle  ilgili başka bir örnek de 4. sınıf kitabında (Kolukısa ve ark., 2008 a: 173)  yer almaktadır: “Size misafirliğe geliyoruz! Prof. Dr. Muzaffer Eryılmaz,  Çankaya Belediye Başkanı”

Reklam işlevi gören bir İnternet haberi de 6. sınıf kitabında kullanılmıştır: “Kahramanmaraş’ta Maden Mühendisi Mehmet Koç tarafından hediyelik bakır eşyalar, başta ABD olmak üzere birçok ülkeye ihraç ediliyor.” (Kolukısa ve ark., 2008: 117).   Haberin kaynak gösterildiği Akşam gazetesinin 12 Nisan 2005 tarihli İnternet sayfasında  (http://arsiv.aksam.com.tr) işletmenin dolar cinsinden belirtilen dışsatım rakamları kitapta YTL olarak verilmiştir. İşletmecinin gazeteye 2005 yılında verdiği demeçte, “10 yıldan beri ihracata yönelik üretim yaptıkları”  ifadesi yer almaktadır. Aynı ifade kitapta,  “5 yıldan beri ihracata yönelik üretim yaptıkları” biçiminde değiştirilmiştir.

 Kitaba Yüklenen Günlük Gazete İşlevi

Ders kitaplarını günlük gazetelerden ayıran önemli özelliklerden biri de zaman kavramının işleniş biçimidir. Gösterimdeyken en çok izlenen bir film, kitaptaki yanlış ifadeden dolayı,  kitabın okutulma süresi sona erinceye kadar sürekli gösterimde kalacağı yanılgısına yol açabilir. Bu nedenle etkinliklerin belirtilen tarihle sınırlı olduğu, tamamlandığı vb. durumlar, net ifadelerle açıklanmalıdır.  Örneğin “… fidanlar dikilecektir.”  “…satışı yapılmaktadır.”  (Gülcan ve ark., 2008: 145)  ifadeleri,  yapılmakta ya da yapılacak olan etkinlikleri içermektedir. Kitap hazırlanırken satışı yapılan nesnelerin kitabın okutulacağı beş yıl süreyle rafta kalamayacağı, fidan dikim çalışmalarından vazgeçilmiş ya da çalışmaların tamamlanmış olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.  Fidanlar dikilecektir cümlesi yerine gereklilik bildiren fidanlar dikilmelidir ifadesinin daha uygun olacağı değerlendirilmektedir.

 “Yardımlar Çığ Gibi Büyüyor!”  (Gülcan ve ark.,  2008: 49). Kitapta 17 Ağustos 1999 depreminden dolayı yapılan yardımlardan söz edilmektedir. Kurguda depremin yılı belirtilmediği gibi yardım kampanyasının sona erdiği de dile getirilmemiştir.

4. sınıf kitabında (Tekerek ve ark., 2005) yer alan bazı haberler de düzenlenmemiştir: “Bu  yıl  644.  tarihî Kırkpınar Yağlı  Güreşleri’ni izlemeye gittim.”  (s. 62). Güreşlerin yapıldığı yıl belirtilmediği için  kitap  okutulduğu sürece  644.  tarihî Kırkpınar Yağlı  Güreşleri izlenecektir.  “Türk Kızılayı,  Güney Asya afetzedelerine yardım eli uzatmak amacıyla bir kampanya başlattı. …Bu amaçla beş bankada açılan hesaplara yardımlar yağıyor.” (s. 185).  Banka hesaplarının hangi yıl açıldığı ve yardım kampanyasının ne zaman sona erdiğinin belirtilmemiş olması,   kampanyanın devam ettiği ve hesaplara yardım yağdığı yanılgısına yol açabilir. Benzer bir örnek de 6. sınıf kitabında (Kolukısa ve ark., 2008:135)  yer almaktadır:  “Pakistan, ülkede meydana gelen deprem felaketinin altından tek başına kalkabilir mi?”  İfadeden, Pakistan’ın, 2005 yılında yaşanan deprem felaketinin etkisinden hâlâ kurtulamadığı sonucu çıkarılabilir. Aynı kitapta dikkat çeken başka bir ifade: “…Formula 1 Grand Prix’si 21 Ağustos 2005’te yani bugün yapılacaktı.”  (s. 137).

YTL’nin, tedavülden kalktığı 2009 yılında da öğrencilere tanıtılması  (Gülcan ve ark., 2008: 108, 145),  YTL ile ilgili işlemlere yer verilmesi (Kolukısa ve ark., 2008: 138),  iki ayrı  fotoğrafına yer verilen eski TBMM Başkanı Bülent Arınç’ın görevine devam ettiği  (Kolukısa ve ark., 2008 a: 180, 181) vb. yanlışlar kitapların sağlıklı biçimde güncellenmediğini göstermektedir.

 DERS KİTAPLARINDA  KAYNAKÇA SORUNU

Ders Kitaplarının Temel Kaynağı: İnternet

Ders kitaplarının hazırlanmasında yazılı kaynakların yerini giderek İnternet almaktadır. Kitap yazarlarından, yararlandıkları bilgilerin ne kadar güvenilir ve bilimsel olduğu konusunda titiz davranmaları beklenir. İnternet’ten derlenen kitaplarda, kes-kopyala-yapıştır tekniğinin yaygın olarak kullanıldığı ve metinler üzerinde genelde düzenleme yapılmadığı gözlenmektedir.

5. sınıf kitabında (Gülcan ve ark., 2008) sivil toplum örgütlerinin tanıtıldığı sayfalar İnternet’ten olduğu gibi alınarak kullanılmıştır. İnternet’ten kopyalanarak oluşturulan bu sayfaların altında kaynakçaya ve erişim tarihlerine yer verilmemiştir. Toplum İçin Çalışanlar ünitesindeki bilgilerin, sorular dışında,  tamamı İnternet’ten alınmıştır. TEMA’nın tarihçesi, Vakfın web sayfasından (http://www.tema.org.tr) aynen alınmıştır. Web sayfasında,  Vakıf Başkanı Hayrettin Karaca’nın Cumhuriyet’te yayımlanan röportajından söz edilmektedir. Hayrettin Karaca’nın bu görüşlerine kitapta da aynen yer verildiği hâlde (s. 144),  kaynakçada, haberin hangi gazeteden aktarıldığı belirtilmemiştir.  Oysa bilimsel bir yayında, bilgiyi aktaranın yanı sıra aktarılan bilginin kaynağına da değinilmesi gerekir.

Türkiye Eğitim Gönüllüleri Derneği (s. 146)  ile Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneğinin (s. 147)   tanıtıldığı sayfalar da söz konusu derneklerin İnternet adreslerinden (http://www.tegv.org– http://www.cydd.org.tr) alınmış,  düzenleme yapılmaksızın kullanılmıştır. Kitapta, ilgili derneklere ait ifadeler tırnak içine alınmamıştır: “TEMA’nın hedefi; ulusumuza, resmî kuruluşlara …” (s. 144). “Vakfımızın varoluş nedeni …”  (s. 146). “Eğitim Gönüllüleri,  … geleceğe hazırlar.” (s. 146). “Çocuklarımızın;  … belirlendi.” (s. 146).  “ÇYDD, … gerçekleştirir.”  (s. 147).

192 sayfadan oluşan 6. sınıf kitabında (Kolukısa ve ark., 2008: 13, 14, 15, 153) dört sayfanın tamamının kuş gribiyle ilgili İnternet  haberlerine ayrılması,  eğitim ihtiyacı ile  ilişkilendirilememiştir.  

İnternet, gazete, dergi ya da broşürlerden derlenen bilgilerin düzenleme yapılmadan kullanılması, bazı kavramların yanlış anlaşılmasına yol açabilmektedir. Türkiye’de ilkokul kavramı temel eğitimin sekiz yıla çıkarılması ile birlikte tarihe karışmıştır. Fakat  5. sınıf kitabında (Gülcan ve ark., 2008: 142) kullanılan bir haber, temel eğitimin beş yıl olduğu yanılgısına yol açabilecek niteliktedir: “…ilkokul talebelerimizi …”  

Haber ve yorumlarda düzenleme yapılmaması, ilginç bilgi yanlışlarına neden olmaktadır.  4. sınıf kitabında (Kolukısa ve ark., 2008 a: 111) aynı sayfada yer verilen iki ayrı İnternet haberi birbiriyle çelişmekte ve bilgi yanlışları içermektedir. Dönemin İzmir İl Millî Eğitim Müdürü Kamil Aydoğan’ın 2004 yılında basına verdiği demecin yayımlandığı gazete kesiğinde, Türkiye’de günlük ekmek israfının 750 bin YTL olduğu belirtilmektedir. Aynı sayfadaki başka bir  haberde  Ankara Ticaret Odası (ATO)nın bir raporu kaynak gösterilerek Türk halkının her yıl ekmeğe 10 milyon YTL ödediği, günlük ekmek israfının ise 700 bin YTL olduğu öne sürülmektedir. Yılda 10 milyon YTL’nin ekmeğe ödendiği bilgisi doğru olarak kabul edilirse Millî Eğitim Müdürüne göre yıllık israf  273 milyon 750 bin YTL,  ATO’ya göre ise  255 milyon 500 bin YTL olur. Bu durumda ekmeğe bir yılda ödenen 10 milyon YTL’nin yaklaşık 27 katı kadar bir israftan söz edilmesi gerekir. ATO’nun ekmekle ilgili raporu incelendiğinde her iki bilginin de yanlış olduğu ortaya çıkmaktadır. Söz konusu raporda, Türk halkının ekmeğe yılda 7 milyar dolar ödediği, yıllık israfın ise 700 milyon dolar olduğu belirtilmektedir  (www.atonet.org.tr). Bu ve benzeri konularda birincil kaynakların kullanılması,  uzman görüşüne başvurulması ve bilimsel çalışmaların esas alınması önerilmektedir.

Ders kitapları aracılığı ile öğrenciler İnternet ağırlıklı araştırmalara yönlendirilmektedir (Gülcan ve ark., 2008: 13, 26, 30, 34, 49, 125).  Oysa İlköğretim Sosyal Bilgiler Programının Genel Amaçlarında bilgiye ulaşmanın önemi üzerinde durulmaktadır  (MEB,  2005: 9). Öğrencilere tek seçenekli araştırma yerine zengin araştırma seçeneklerinin sunulması, araştırmacılığın önemli koşullarından biridir.

 Kitaplardaki İfadelerle İnternet’teki İfadeler Aynı

Araştırmalarda başvurulan kaynakları belirtmenin önemi, ilköğretim 5. sınıfta öğretilmektedir. Sosyal Bilgiler Programında konuyla ilgili şöyle bir öğrenci kazanımına yer verilmektedir: “Yaptığı çalışmalarda yararlandığı kaynakları gösterir.”  (MEB, 2005: 33). Çok sayıda metnin İnternet’ten alındığı saptanan 6. sınıf ders kitabında (Kolukısa ve ark., 2008: 21),  araştırmacının bilgiyi kaynak göstermeden kullanmaması gerektiği de hatırlatılmaktadır: “ Eğer bir bilgiyi aldığım yeri yani kitabın adını ve yazarını belirtmezsem bilgi hırsızlığı yapmış olurum. Bir kitaptan veya makaleden aldığımız bilgiyi kaynak göstermeden kullanamayız.”

 Kitaplarda geçen bazı ifadeler Google’da arandığında  metinlerin önemli bir kısmının daha önce başka bir yerde yayımlandığı ve genelde düzenleme yapılmadan kullanıldığı anlaşılmaktadır.  Kitapların bazı sayfalarının ise yayımlanmış farklı metinlerden derlenerek hazırlandığı gözlenmektedir. Bir kısmı geniş yer tutan söz konusu metinlerin kaynakçasının belirtilmemesi, sorunun ilgililer tarafından irdelenmesinin önemini  ortaya koymaktadır.  Bu olgu, ders kitaplarının hazırlanması konusunda uyulması gereken etik kuralları da gündeme getirmektedir.

Aşağıda, kitaplarda yer alan metinlerin aynen yer aldığı İnternet sayfaları belirtilmiştir. (Bazı ifadelere birden çok web sayfasında rastlanmakla birlikte ilgili sayfalardan sadece birinin adresi belirtilmiştir.)  

6. sınıf kitabında (Kolukısa ve ark., 2008), bire bir alıntı olmasına karşın sayfa altında kaynağı belirtilmeyen ifade ve metinler: “Bergamalıların Galatlıları yenmesi üzerine MÖ 197-159 yılları arasında yapılan  …” (s. 55).  http://www.f’orumtayfa.com: “Dünyaca ünlü ve Bergamalıların Galatlıları yenmesi üzerine M.Ö 197-159 yılları arasında yapılan …”

“… 1871 yılında Alman mühendis Karl Humann tarafından bulunarak altı yıl içinde parça parça sandıklar içinde  Berlin’e kaçırılmıştır.”  (s. 55). http://www.forumtayfa.com: “1871 yılında Alman mühendis Karl Humann tarafından bulunarak altı yıl içinde parça parça sandıklar içinde Berlin’e kaçırılan …”

“Türk düşünce tarihinin büyük dehası … Yalnız yaşadığı 13. yüzyılın değil,  bütün zamanların en büyük nüktecisidir.” (s. 131). http://www.memleket.com.tr: “Türk düşünce tarihinin büyük dehası  …  yalnız yaşadığı 13. yüzyılın değil, bütün zamanların en büyük nüktecisi …”  

Aynı kitapta yer alan Hammurabi Yasaları  (s. 154)  başlıklı konunun tamamı Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi’nde (Cilt: 10, s. 349) yer almaktadır. Kitabın kaynakçasında söz konusu ansiklopediden söz edilmemektedir. 

Türkiye’de kadın hakları ile ilgili bir konudaki  (s. 162)  bütün ifadeler Avrupa Birliği’nde Fırsat Eşitliği başlıklı yazıda (http://www.eic.org.tr)  geçmektedir.  

İki Lider Bir Değer (s. 164) başlığı altında yer alan ifadeler, Osmanlı Devleti’nin Günümüze Örnek Olacak Hoşgörü Motifinden Bir Kesit (Akgündüz, 2008) başlığını taşıyan bir makalede aynen geçmektedir.

Büyük Selçuklu Devleti  ile ilgili bir buçuk sayfa tutan  bir yazı (s. 92, 93),  Thema Larousse’ta da (Cilt:6, s. 214, 215) aynen yer almaktadır. Kitabın kaynakçasında Thema Larousse’tan söz edilmemektedir.  

Halıcılığın tarihçesi ile ilgili bazı ifadeler (s. 90),  (http://www.forumbeles.com) adresinde de kullanılmaktadır. Türk çini sanatı ile ilgili ifadeler (s. 91),  (http://www.turizm.gov.tr)  adresindeki ifadelerle bire bir örtüşmektedir.   

Çeşitli bilgilerin düzenlenmeksizin kitaplarda kullanılması,   MEB Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği’ne de aykırıdır. Söz konusu Yönetmelik’le (Madde-31/1)  ders kitaplarının “Hedeflenen öğrenci kitlesinin bilgi ve yaş düzeyine uygun olması” öngörülmüştür. Kitabın (Kolukısa ve ark. 2008) Gazi Üniversitesi, TTK ve TDK ile ilgili bilgiler İnternet’ten indirilmiş, düzenlenmeden kullanılmıştır. İndirilen bilgilerin kaynağı ilgili sayfalarda belirtilmemiş, kitabın sonundaki kaynakçada İnternet Haberleri başlığı altında TTK, TDK ve Gazi Üniversitesinin İnternet adresleri yazılmıştır.  İstanbul’un tanıtıldığı 16, 17, 18 ve 19. sayfalardaki ifadelerin tamamına (http://www.memlekethaber.com) vd. sayfalarda da rastlanmaktadır Kitapta yer verilen bazı alıntıların kaynağı, ilgili sayfaların (15, 84, 85, 152, 153,  163, 170, 172, 173, 179, 180)  altında verildiği hâlde, yukarıda belirtilen alıntıların kaynağının sayfa altında verilmeme nedeni anlaşılamamıştır. Bu durum, sayfa altında kaynağı belirtilmeyen metinlerin kitabın yazarlarına ait olduğu izlenimine yol açmaktadır. Bir kitaptaki ifadelerin nerdeyse tamamının yazarına ait olmaması, doğal olarak, ders kitabı yazarlığının ne olduğu sorusunu gündeme getirmektedir.

        Sonuç ve Öneriler

• Kitaplarda sıklıkla karşılaşılan bilimsel hatalar ile dil ve yazım yanlışları, kitap inceleme kurullarının oluşturulma biçimiyle çalışma ilkelerini tartışmaya açık hâle getirmektedir.
• Ders kitabı inceleme kurullarına siyasal müdahalede bulunma olanağını ortadan kaldırabilecek etkin önlemler alınmalıdır. Bu nedenle söz konusu kurulların faaliyet yürüttüğü Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı özerkleştirilmelidir.  
• Ders kitaplarındaki yanlışların önemli nedenlerinden biri de İnternet’tir. İnternet’in kitapların hazırlanmasında neredeyse temel başvuru kaynağı hâline gelmesi,  bazı bilgilerin sorgulanmadan kitaplara girmesine zemin hazırlamaktadır.
• İnternet ifadelerinin aynen kullanılması, özgün ders kitabı hazırlamanın önündeki engellerden biri olarak görülmektedir.
• Düzenlenmeden kullanılan alıntılar, öğrencinin yaş ve düzeyine uygun olmayan ifadeler içermektedir. Bu nedenle, ders kitaplarında çeşitli kaynaklardan yararlanılarak yer verilmesi düşünülen yazılı ve görsel ögelerde düzenlemeye gidilmelidir.    
• Ders kitaplarında birincil kaynaklar kullanılmalıdır. 
• Elektronik ya da yazılı kaynaklardan alınan bilgilerin kaynağı, kaynakçanın yanı sıra bilgilerin yer aldığı sayfalarda da belirtilmelidir.   
• Çeşitli kaynaklardan alınan ve düzenlenmeden kullanılan bilgilerin sayfaları kaplaması ve söz konusu sayfalarda kaynağın belirtilmemesinin intihal olup olmadığı tartışılarak ders kitabı yazarlığı ile ilgili etik değerlerin oluşturulmasına katkı sunulmalıdır.
• Sosyal Bilgiler ders kitaplarında öğrencilerin İnternet ağırlıklı araştırmalara yönlendirildiği gözlenmiştir. Bu olgu, İnternet’in ne kadar güvenilir bir bilgi kaynağı olduğu sorusunu da akla getirmektedir.  Öğrencilerin tek tip araştırma tekniği yerine çeşitli kaynaklara yönlendirilmesi amacıyla kitaplarda çeşitli düzenlemeler yapılmalıdır.
• İlköğretim ders kitaplarının tasarımında çocuk kitapları standartlarına uyulmalıdır.  
• Ders kitapları süzgeçten geçirilerek bilim dışı ögelerden, dil ve anlatım bozukluklarından arındırılmalıdır.  
• Kitapların hazırlanmasında uzmanların etkin katılımı sağlanmalı ve öğretmenlerin görüşüne başvurulmalıdır.
• Millî Eğitim Bakanlığı ile üniversitelerin iş birliğinde ulusal Ders Kitapları Sempozyumu düzenlenmelidir.
• Üniversite bünyesinde Ders Kitabı Yazarlığı Ana Bilim Dalı kurulmalıdır.
• Kitaplarda kullanılan tablo, resim, grafik vb. görsel ögelere numara verilmelidir.
• Cinsiyet ayrımı içeren ifadeler kitaplardan çıkarılmalıdır.   
• Ders kitaplarının sadece bir öğretim yılı kullanılması kaynak savurganlığına yol açmakta ve öğrencilere tutumlu olma alışkanlığının kazandırılmasında olumsuz bir rol oynamaktadır.
• Kitapların bir öğretim yılı sonunda kullanım dışı kalmasında baskı kalitesinin düşük oluşu ve kitaplara günlük gazete işlevinin yüklenmesinin etkili olduğu değerlendirilmektedir. Uzun ömürlü kitaplar için baskı kalitesinin arttırılması ve güncelleme ihtiyacının en aza indirilmesi önerilmektedir.   Bu konuda alınabilecek önlemlerden birinin de ilköğretimde ders kitabına olan bağımlılığı azaltmak olduğu düşünülmektedir.  
• Ders kitaplarının uzun bir süre kullanılmasını sağlamak amacıyla kitaplar öğretim yılı başında tutanakla teslim edilmeli ve veliyle sözleşme yapılmalıdır. Sözleşmede kitapların yıl sonunda sağlam ve eksiksiz olarak teslim edilmemesi durumunda ücret alınacağı belirtilmelidir.
• Kitapların okula sağlam iade edilmesinde öğrenciye de önemli görevler düşmektedir. Bu nedenle öğrenciye kitapların kullanılmasına özen göstereceği, kaplamadan kullanmayacağı, sağlam ve temiz olarak okula teslim edeceği vb. içerikte hazırlanan sözleşme imzalatılmasının yararlı olabileceği öngörülmektedir.

 Ek: 1

Tablo 1.  5.,  6. ve 7.  sınıf Sosyal Bilgiler ders kitaplarında yer alan İnternet kaynaklı haberlerin sayfalara göre dağılımı 

      Kaynakça

Akgündüz, A. (2008). Osmanlı Devleti’nin Günümüze Örnek Olacak Hoşgörü Motifinden Bir Kesit. http://www.birdost.org/makale.asp?islem=oku&id=59  (Erişim: 24.08.2009).

Alfabetik Okul Ansiklopedisi, Cilt: 6. Görsel Yayınlar.

Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi (1986, 1987, 1988), Cilt: 10.  İstanbul: Ana Yayıncılık Sanat Ürünleri AŞ.

Axis 2000 Büyük Ansiklopedi Milliyet/Hachete, Cilt: 4.  Doğan Kitapçılık 1991. 

Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi, Cilt: 6. Gelişim Yayınları.

Canerik, H. (2005). Yeni Sosyal Bilgiler Ders Kitapları “Küresel Bilgiler” Kitapları.  Öğretmen Dünyası,  Ekim 2005, Sayı:310.

Canerik, H. (2007). İlköğretim Sosyal Bilgiler 4. Sınıf Öğretmen Kılavuz, Ders ve Öğrenci Çalışma Kitapları Millî Eğitim Temel Kanunu’na Aykırı. Öğretmen Dünyası, Mayıs 2007, Sayı: 329.

Ceyhan, E., Yiğit, B. (2003). Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi. Ankara: Anı Yayıncılık.

Dıctıonnaıre Larousse Ansiklopedik Sözlük, Cilt: 2.  Milliyet: 1993-1994.

Gelişim  Hachette Alfabetik Genel Kültür Ansiklopedisi.

Genç, E., Polat, M.M., Başol, S., Kaya, N., Azer, H., Gökçe, S.,  Koyuncu, M., Gök, A., Yıldız, A., Yılmaz, D., Özcan, A. (2006). İlköğretim Sosyal Bilgiler 6 Ders Kitabı (1. Baskı). MEB Devlet Kitapları.

Grand Master Genel Kültür Ansiklopedisi. Milliyet, Nisan 1991.  

Gülcan, M. G.,  Bayram, Ö., Kılıç, Z., Karakaya, F.M., Midilli, A.  (2008). İlköğretim Sosyal Bilgiler 5 Ders Kitabı. Ankara: Koza Yayın Dağıtım Sanayi ve Ticaret AŞ.

Gülcan, M. G.,  Bayram, Ö., Kılıç, Z., Karakaya, F.M., Midilli, A.  (2008 a). İlköğretim Sosyal Bilgiler 5 Öğrenci Çalışma Kitabı. Ankara: Koza Yayın Dağıtım Sanayi ve Ticaret AŞ.

Gültekin, M., Sözer, E. ve ark. (2008). Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi. Eskişehir: AÖF Yayın Nu: 937. 

http://arsiv.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2005/04/12/ekonomi/ekonomi2.html  (Erişim: 06.08.2009)

http://www.atonet.org.tr/turkce/bulten/bulten.php3?sira=260 (Erişim: 04.08.2009).

http://www.cydd.org.tr/?sayfa=biz  (Erişim: 14.08.2009).

http://www.eic.org.tr/up/download/abesitlik.doc  (Erişim: 10.08.2009).

http://www.forumbeles.com/kultur/haliciligin-uzun-yolu/?wap2  (Erişim: 10.08.2009).

http://www.geziyorumlari.com/index.php?option=com_content&task=view&id=3163&Itemid=166  (Erişim: 10.08.2009).

http://www.memleket.com.tr/news_detail.php?id=1191&uniq_id=1250393332  (Erişim: 10.08.2009).

http://www.memlekethaber.com/newkentrehberi.asp?plaka_no=34&durum=genel_bilgiler  (Erişim: 11.08.2009).

http://rega.basbakanlik.gov.tr/main.aspx?home=http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2004/12/20041202.htm&main=http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2004/12/20041202.htm  (Erişim: 30.08.2009).

http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=%C7EV%DDRMEN&ayn=tam  (Erişim: 21.08.2009).

http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=kermes&ayn=tam          (Erişim: 12.08.2009).

http://www.tbmm.gov.tr/biyog/tbmmbsk.htm  (Erişim: 12.08.2009).

http://www.tdk.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF2858DA18F4388CDD  (Erişim: 11.08.2009).

http://www.tegv.org/v4/Main.asp  (Erişim: 14.08.2009).

http://www.tema.org.tr/Sayfalar/Hakkimizda/Tarihce.html  (Erişim: 16.07.2009).

http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=1 (Erişim: 11.08.2009).

http://www.turizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF56515916B329A1F1  (Erişim: 10.08.2009).

http://www.ulkeler.net/endonezya.htm#01  (Erişim: 13.07.2009).

 http://tr.wikipedia.org/wiki/Endonezya  (Erişim: 13.07.2009).

İnan, M. R. (1983).  1920’lerde Türk Millî Eğitimi.  (Cumhuriyet Döneminde Eğitim).  Millî Eğitim Basımevi, MEB Yayınları, Yayın Nu: 91.

Kolukısa, E. A., Tokcan, H., Akbaba, B. (2008). İlköğretim Sosyal Bilgiler 6 Ders Kitabı.  Ankara: Gizem Yayıncılık.

Kolukısa, E. A., Oruç, Ş., Akbaba, B., Dündar, H.  (2008 a). İlköğretim Sosyal Bilgiler 4 Ders Kitabı.  Ankara: Gizem Yayıncılık.

Kolukısa, E. A., Oruç, Ş., Akbaba, B., Dündar, H.  (2008 b). İlköğretim Sosyal Bilgiler 4 Öğrenci Çalışma Kitabı.  Ankara: Gizem Yayıncılık.

Köseoğlu, F., Atasoy, B. ve ark. (2003). Bir Fen Ders Kitabı Nasıl Olmalı? Ankara: Asil Yayın Dağıtım LTD ŞTİ.

MEB. (1995). Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği. Resmî Gazete (RG), 29.05.1995, Sayı: 22297. (Değişik: 28.11.2007/ 26714 Sayılı  Resmî Gazete)

MEB. (2004). İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi (4–5. Sınıflar)  Öğretim Programı.  Ankara.

MEB. (2005). İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu (4-5. Sınıflar).  Ankara: Devlet Kitapları Müdürlüğü.

MEB. (2007). Ders Kitapları ile Eğitim Araçlarının İncelenmesi ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönerge. Tebliğler Dergisi, Haziran 2007, Sayı: 2597.

Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi.

Özalp, R.,  Ataünal, A. (1977).  Türk Millî Eğitim Sisteminde Düzenleme Teşkilâtı (Talim ve Terbiye Kurulu-Millî Eğitim Şûrası)  Hıfzırrahman Raşit Öymen’in Bir Önsözü ile.  İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.

Polat, M. M., Kaya, N., Koyuncu, M., Özcan, A.,  (2007). İlköğretim Sosyal Bilgiler 7 Ders Kitabı (Birinci Baskı).  İstanbul: MEB Devlet Kitapları.

Polat, M.M., Kaya, N., Koyuncu, M., Özcan, A. (2008). İlköğretim Sosyal Bilgiler 7 Ders Kitabı (İkinci Baskı).  İstanbul: MEB Devlet Kitapları.

TDK. (2005). Türk Dil Kurumu Sözlük (10. Baskı). Ankara: 4. Akşam Sanat Okulu Matbaası.

TDK. (2005 a). Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu (24. Baskı). Ankara: Mesleki Eğitim Merkezi 4. Akşam Sanat Okulu Basımevi.

Tekerek, M., Kaya, N.,  Alıç, M. D., Yılbat, B.,  Yıldırım, T.,  Koyuncu, M., Ulusoy, K. (2005). İlköğretim Sosyal Bilgiler 4 Öğretmen Kılavuz Kitabı.  İstanbul:   Devlet Kitapları, 1. Baskı, Feza Gazetecilik AŞ.

Tekerek, M., Kaya, N.,  Alıç, M. D., Yılbat, B.,  Yıldırım, T.,  Koyuncu, M., Ulusoy, K.   (2006). İlköğretim Sosyal Bilgiler 4 Ders Kitabı.  İstanbul:  MEB Devlet Kitapları, 2. Baskı, Doğan Yayıncılık.

Temel Brıtannıca Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi, Cilt: 6. İstanbul: Ana Yayıncılık ve Sanat Ürünleri Paz. Aş

Thema Larousse Tematik Ansiklopedi, Cilt: 6, s. 214, 215. Milliyet: 1993–1994.