|
Afyonlu Mehmet Güvenç, Sandıklı Asliye Ceza Mahkemesinde 8 ay ile 3 yıl arasında değişen ceza talebiyle yargıç karşısına çıktığında henüz çok gençti. 6 Mart 1985’te ilk duruşmaya katılan Güvenç, TCK 268/3’ten yargılanıyordu.
Dava konusu, ‘hakaret’ olarak bilinse de gerçek farklıydı.
TRT Yönetim Kurulu, 1 Şubat 1985 tarihli bir genelgeyle Türkçeyi yasaklamıştı! TRT'nin tüm birim başkanlarına, ayrıca Ankara, İstanbul, İzmir, Diyarbakır, Erzurum, Trabzon, Van, Hakkâri, Çukurova ve Antalya radyoları ile Denetim ve Redaksiyon Müdürlüklerine gönderilen genelgeye göre, 205 Türkçe sözcük yasaklanmıştı!
TRT’nin yasaklama kararı Emniyet Genel Müdürlüğü ile Devlet İstatistik Enstitüsünde de uygulanmaya başlamıştı (Cumhuriyet, 2 Nisan 1985). Yasak kararı alındığında TRT Genel Müdürlüğü koltuğunda Tunca Toskay (1939) oturuyordu.
Afyonlu muhasebeci Mehmet Güvenç, Türkçeyi yasaklayan TRT Genel Müdürü Tunca Toskay’ı telgrafla protesto etmişti. Telgrafta şu ifadeler yer alıyordu:
“Basında çıkan haberlere göre dilimize yerleşmiş birçok sözcüğün TRT’de kullanımını yasakladığınızı öğrenmiş bulunuyorum. Türkçe ile ilgili bulunmayan ancak bazı yaratıkların içgüdüsel davranışlarını anımsatan soyadınızı, asıl yasaklanacak sözcük olduğu halde, bu yasaklama dışında tutmanızı protesto ederek sizin gibi ana dilime tos vurmaya kalkışanların karşısında olduğumu bildiririm.” (Cumhuriyet, 10 Şubat 1985).
|
YASAKLANAN TÜRKÇE SÖZCÜKLER
Yasaklanan 205 sözcükten 200’ünün listesi yayımlandı (Cumhuriyet, 26 Şubat 1985). İşte o sözcüklerden bazıları: anı, anımsamak, bağıntı, başyapıt, bellek, bileşim, çevrim, derslik, devrim, dize, doğa, doğal, düşlemek, eder, eğitsel, eleştirel, eşgüdüm, etkin, gereksinim, gizem, görsel, imge, irdelemek, işitsel, kalıtsal, kuşku, nicel, olanak, olasılık, onursal, ödün, öngörü, örneğin, öykü, özellik, özgür, ruhsal, sanal, sevecen, simge, söyleşi, söylev, sözel, tüm, ulus, ulusal, uluslararası, ussal, yandaş, yanıt, yapay, yaşam, yerleşke, yetişek, yoğaltım, yönetimsel, zorunlu, zorunluluk.
|
SÖZCÜK YASAKLAYAN AKADEMİSYENLER
205 yasaklı Türkçe sözcük listesini Doç. Dr. Ahmet Bican Ercilasun (1943) ile Doç. Dr. Hamza Zülfikar (1941) hazırlamıştı. Her iki akademisyen çok geçmeden profesörlük unvanıyla ödüllendirildi. Ercilasun ve Zülfikar, Türk dil bilimci olarak tanınıyor! İki dil bilimcinin Türkçeye karşı konumlanması, anlaşılması güç eylemlerden biri olarak görülebilir. Yasak, emperyalizmin, millî devletleri yıkıma uğratma sürecinin kültürel alandaki yansımalarından biriydi. Dil yasağının altına atılan imzalar, ABD’nin Türkiye’ye biçtiği rolle yakından ilgiliydi.
|
24 Ocak Kararları'yla millî pazarın yabancılara ikram edilme süreci, aynı zamanda dile darbe süreciydi. Türkçenin Dünü ve Yarını adlı eserinde, dil-pazar ilişkisini irdeleyen Mehmet Bedri Gültekin, dil gelişiminde millî pazarın önemine değinir. Tunca Toskay, Ahmet Bican Ercilasun ve Hamza Zülfikar, millî pazara karşı yürütülen savaşa kültürel alanda destek sunan, ‘muhafazakâr’ görünümlü kozmopolit aydınlar olarak üzerlerine düşeni yapmıştı.
|
CEMAL SÜREYA’NIN İSYANI
Cemal Süreya, Türkiye’nin Kısa Tarihi’nde, 12 Eylül ikliminin beslediği kozmopolit aydınların, muhafazakârlık görüntüsü altında Türkçeyi yasaklama girişimini eleştirir:
O yıllarda ülkemizde
Çeşitli hükümlerle
Yetmiş iki dilden
İkisi yasaklanmıştı:
İkincisi Türkçe.
Süreya, Türkçenin yanı sıra Kürtçe yasağına da dikkat çekmişti. 12 Eylül’ün Amerikancı ‘oğlanları’, Kürtçe yasağıyla, etnik ayrımcılığın tohumunu ekmişti. Birlik ve bütünlüğü dinamitleyen bu ve benzer uygulamaların Türkiye’ye faturası ağır oldu.
|
BAŞARISIZLIĞA UĞRADILAR
Türkçe sözcük yasağıyla, ‘Anayasa dilinin kullanılması’ amaçlanmıştı. Peki, bunda başarılı olundu mu? 44 sayfadan oluşan Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda ‘yasaklı’ sözcüklere 49 kez yer verilmiş (Tablo 1).
160 sayfalık 64. Hükûmet Programı’nda (Ahmet Davutoğlu) yasaklı sözcükler, 310 kez kullanılmış. 2020 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı’nda (402 sayfa) söz konusu sözcüklerin bin 463 kez kullanıldığı görülüyor (Tablo 2).
Yasaklı sözcüklerin bazı parti programlarında kullanım sayısı da dikkat çekici. Buna göre Ak Parti (248), Cumhuriyet Halk Partisi (789), Milliyetçi Hareket Partisi (206) kez yasak sözcük kullanmıştır (Tablo 3).
|
DİLİ ÇELMELEME GİRİŞİMİNDEN YARINLARA MİRAS KALAN UTANÇ
12 Eylülcüler Kürtçeyi, ‘sivil’ ANAP iktidarı ise Türkçeyi yasakladı. Türkçe yasaklandığında Başbakan Halil Turgut Özal’dı (1927-1993). Kültür ve Turizm Bakanlığı koltuğunda Mükerrem Taşçıoğlu (1926-2017), oturuyordu. Türkçe yasağının odağındaki TRT’yi Tunca Toskay (1939) yönetiyordu. Listeyi Doç. Dr. Ahmet Bican Ercilasun (1943) ile Doç. Dr. Hamza Zülfikar (1941) hazırlamıştı.
Aradan 36 koca yıl geçti. Yasakçılar unutuldu. Yasaklama girişimi başarısızlığa uğradı. Akla ve bilime aykırı uygulamadan geriye utanç kaldı.
Yarınlara miras kalan utanç!
(Erzincan Çağlayan, 8 Nisan 2021)
EKLER
1) YASAKLANAN TÜRKÇE SÖZCÜKLER
2) YASAK SÖZCÜKLERİN, TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI'NDAKİ KULLANIMI (TABLO 1)
3) HÜKÛMET PROGRAMLARINDA KULLANILAN YASAK SÖZCÜKLER (TABLO 2)
4) YASAK SÖZCÜKLER PARTİ PROGRAMLARINDA KAÇ KEZ KULLANILDI? (TABLO 3)
EK-1
YASAKLI SÖZCÜKLER*
adıl, akçasal, andaç, anı, anımsamak, anlak, anlatı, ansımak, aymaz, aymazlık, bağıl, bağıntı, bağıt, bağlaşık, bağlaşmak, başyapıt, başyazman, belirteç, bellek, benzeti, betim, betimlemek, betimsel, biçem, bileşim, budunbilim, bulunç, coşumculuk, çağcıl, çevren, çevrim, değgin, deneyim, deneysel, derslik, devingen, devingenlik, devinim, devinmek, devrim, devrimci, dışalım, dışsatım, dingin, dinginlik, dinlence, dinsel, dirimsel, dize, dizge, dizgeleştirmek, dizgesel, doğa, doğacılık, doğal, doğalcılık, doğalcı, doğallık, dokunca, duyumsal, duyumsamak, düşlemek, düşsel, düşün, düşünsel, düzelti, düzeltmen, eder, edim, edimsel, eğitimsel, eğitsel, ekin, ekinsel, eleştirel, eleştirisel, esin kaynağı, esinlenmek, eşgüdüm, etkin, etkinlik, etmen, eytişimsel, gereksinim, giz, gizem, gizemci, gizemcilik, gizil, görece, göreli, görelilik, görsel, ikircim, ikircimli, imge, imgesel, irdelemek, istenç, işitsel, izlence, kalıt, kalıtsal, karşın, kesenkes, kesinkes, koşaç, koşut, kuram, kuramcı, kuramsal, kuşku, nedensellik, nicel, nitel, olanak, olanaklı, olanaksız, olası, olasılı, olasılık, onursal, ödence, ödün, öngörü, örneğin, öykü, öykücü, öykücülük, öykülemek, öykünce, öykünmek, öyküsel, özdekçi, özdekçilik, özdeksel, özellik, özgün, özgür, özgürlük, özveri, özyaşam, raslantısal, ruhsal, sanal, saptamak, sesçil, sevecen, sevecenlik, simge, söylem, söylence, söyleşi, söylev, sözel, tanrısal, tarihsel, taşım, tekdüze, tinsel, toplumbilimsel, tüm, tümce, tüze, ulaç, ulus, ulusal, ulusallaştırmak, ulusallık, ulusçu, ulusçuluk, uluslararası, usa vurmak, uslamlamak, ussal, uygulayım, uygulayımbilim, varsıl, yadsımak, yandaş, yanıt, yapay, yapısal, yapıt, yasal, yaşam, yaşamöyküsü, yazın, yazman, yerleşke, yetişek, yinelemek, yoğaltıcı, yoğaltım, yontu, yontucu, yontuculuk, yönetimsel, zorunlu, zorunluluk
(Cumhuriyet, 26 Şubat 1985)
*Cumhuriyet’te, yasaklı 205 sözcükten 200’üne yer verilmiştir.
EK-2 (TABLO 1)
YASAKLI SÖZCÜKLERİN TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI’NDA KULLANIMI
|
Sıra No |
YASAKLI SÖZCÜK |
T.C ANAYASASI (44 SAYFA) |
|
1 |
deneyim |
0 |
|
2 |
doğal |
0 |
|
3 |
eğitsel |
0 |
|
4 |
etkin-etkinlik |
0 |
|
5 |
eşgüdüm |
0 |
|
6 |
görsel |
0 |
|
7 |
karşın |
0 |
|
8 |
olanak |
0 |
|
9 |
öngörü |
16 |
|
10 |
örneğin |
0 |
|
11 |
özgür-özgürlük |
8 |
|
12 |
sanal |
0 |
|
13 |
söylem |
0 |
|
14 |
uluslararası |
2 |
|
15 |
yanıt |
0 |
|
16 |
yapay |
0 |
|
17 |
yapısal |
0 |
|
18 |
yasal |
0 |
|
19 |
yaşam |
0 |
|
20 |
zorunlu |
13 |
|
TOPLAM |
20 |
39 |
Tablo 1. TRT, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Devlet İstatistik Enstitüsünün 1985 yılında yasakladığı 205 Türkçe sözcükten 20’sinin, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda kullanımıyla ilgili sayısal veriler
EK-3 (TABLO 2)
HÜKÛMET PROGRAMLARINDA KULLANILAN ‘YASAKLI’ SÖZCÜKLER
|
Sıra No |
YASAKLI SÖZCÜK |
64. HÜKÛMET PROGRAMI (AHMET DAVUTOĞLU, 160 SAYFA) |
2020 YILI CUMHURBAŞKANLIĞI YILLIK PROGRAMI (RECEP TAYYİP ERDOĞAN, 402 SAYFA) |
|
1 |
deneyim |
2 |
5 |
|
2 |
doğal |
14 |
94 |
|
3 |
eğitsel |
1 |
9 |
|
4 |
etkin-etkinlik |
106 |
632 |
|
5 |
eşgüdüm |
1 |
46 |
|
6 |
görsel |
0 |
1 |
|
7 |
karşın |
0 |
5 |
|
8 |
olanak |
3 |
13 |
|
9 |
öngörü |
13 |
147 |
|
10 |
örneğin |
0 |
1 |
|
11 |
özgür-özgürlük |
49 |
1 |
|
12 |
sanal |
0 |
3 |
|
13 |
söylem |
1 |
1 |
|
14 |
uluslararası |
83 |
364 |
|
15 |
yanıt |
0 |
1 |
|
16 |
yapay |
0 |
22 |
|
17 |
yapısal |
1 |
26 |
|
18 |
yasal |
9 |
17 |
|
19 |
yaşam |
22 |
46 |
|
20 |
zorunlu |
5 |
29 |
|
TOPLAM |
20 |
310 |
1.463 |
Tablo 2. TRT, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Devlet İstatistik Enstitüsünün 1985 yılında yasakladığı 205 Türkçe sözcükten 20’sinin, 64. Hükûmet Programı ile 2020 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programındaki kullanımıyla ilgili sayısal veriler
EK-4 (TABLO 3)
TRT, EMNİYET GENEL MÜDÜRLÜĞÜ VE DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜNÜN 1985 YILINDA YASAKLADIĞI SÖZCÜKLER PARTİ PROGRAMLARINDA KAÇ KEZ KULLANILDI?
|
Sıra No |
YASAKLI SÖZCÜK |
AK PARTİ PROGRAMI (35 SAYFA) |
CHP PROGRAMI (345 SAYFA) |
MHP PROGRAMI (135 SAYFA) |
|
1 |
deneyim |
2 |
8 |
2 |
|
2 |
doğal |
9 |
46 |
13 |
|
3 |
eğitsel |
1 |
1 |
0 |
|
4 |
etkin-etkinlik |
42 |
244 |
77 |
|
5 |
eşgüdüm |
0 |
26 |
6 |
|
6 |
görsel |
4 |
6 |
1 |
|
7 |
karşın |
0 |
0 |
0 |
|
8 |
olanak |
4 |
65 |
0 |
|
9 |
öngörü |
4 |
28 |
17 |
|
10 |
örneğin |
0 |
0 |
0 |
|
11 |
özgür-özgürlük |
54 |
120 |
23 |
|
12 |
sanal |
0 |
2 |
1 |
|
13 |
söylem |
1 |
2 |
1 |
|
14 |
uluslararası |
51 |
87 |
43 |
|
15 |
yanıt |
0 |
1 |
0 |
|
16 |
yapay |
1 |
2 |
2 |
|
17 |
yapısal |
3 |
8 |
1 |
|
18 |
yasal |
51 |
40 |
1 |
|
19 |
yaşam |
16 |
73 |
9 |
|
20 |
zorunlu |
5 |
30 |
9 |
|
TOPLAM |
20 |
248 |
789 |
206 |
Tablo 3. TRT, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Devlet İstatistik Enstitüsünün 1985 yılında yasakladığı Türkçe sözcüklerin Ak Parti, Cumhuriyet Halk Partisi(CHP) ve Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) programlarındaki kullanımıyla ilgili sayısal veriler
Üç partinin programı, Tablo 3’te yer alan 20 ‘yasaklı’ sözcük dikkate alınarak taranmıştır. Söz konusu sözcüklerin seçiminde, yaygın kullanımları göz önünde bulundurulmuştur. Tablodan da de görüleceği gibi, CHP, 789 sözcükle ilk sırada yer almaktadır. CHP’yi 248 sözcükle Ak Parti, 206 sözcükle MHP izlemektedir. Ak Parti’nin en çok kullandığı yasaklı sözcük, özgürlüktür. Özgürlük, İktidar Partisi Programında 54 kez kullanılmıştır. Sözü edilen sözcük CHP Programında 120 kez, MHP Programında ise 23 kez geçmektedir. 20 sözcükten biri olan etkin-etkinlik sözcükleri, 244 kullanımla, CHP Programında en çok geçen yasaklı sözcüklerin başında gelmektedir. Aynı sözcüğün, MHP Programında da tercih edilen sözcüklerden biri olduğu görülmektedir.